ભગવાન વિષ્ણુના પગનાં નિશાન ઘણા યુગથી મંદિરમાં કોતરવામાં આવ્યા છે અને પૌરાણિક કાળથી અહીં તર્પણ અને પિંડ દાંનું કાર્ય ચાલતું આવ્યું છે. પરંતુ મંદિરનું હાલનું સ્વરૂપ ઈન્દોરની મહારાણી અહિલ્યાબાઈ હોલકરે આપ્યું છે.
પૌરાણિક માન્યતાઓ અનુસાર, પૃથ્વી પર આવા ત્રણ ક્ષેત્ર છે જે પિંડ દાન માટે શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. આ છે: બદ્રીનાથનો બ્રહ્મકાપલ વિસ્તાર, હરિદ્વારનો નારાયણી શીલા વિસ્તાર અને બિહારનો ગયા વિસ્તાર. ત્રણેય સ્થાનો પૂર્વજોની મુક્તિ માટે મહત્વપૂર્ણ સ્થાનો છે. પરંતુ તેમનામાં ગયા પ્રદેશનું વિશેષ મહત્વ છે. આ કારણ છે કે અહીં આવા કેટલાક દૈવી સ્થાનો છે જ્યાં પૂર્વજોને ભગવાન વિષ્ણુનો આશીર્વાદ મળે છે અને પિંડ દાન કરીને મોક્ષ મેળવે છે. ખૂબ જ પ્રાચીન વિષ્ણુપદ મંદિર આ ગયા પ્રદેશમાં આવેલું છે, જે સનાતનના અનુયાયીઓમાં સૌથી પવિત્ર માનવામાં આવે છે. આ મંદિરમાં સ્થિત ભગવાન વિષ્ણુના ચરણો છે, જેના સ્પર્શથી જ મનુષ્યના બધા પાપોનો નાશ થાય છે.
સતયુગ સમયથી પગનાં નિશાન છે
શિવ (પથ્થર) જેના પર ભગવાન શિવના પગના નિશાન મંદિરના ગર્ભાશયમાં લખાયેલા છે તેને ધર્મશીલા કહેવામાં આવે છે. ગયા મહાત્મ્યા મુજબ તે સ્વર્ગમાંથી લાવવામાં આવ્યું હતું. પુરાણો અનુસાર, ગ્યાસુર નામના રાક્ષસે તપશ્ચર્યા કરી અને ભગવાન પાસેથી આશીર્વાદ મેળવ્યા. પરંતુ તેનો દુરુપયોગ કરતાં તેણે દેવતાઓને જ સતાવવાનું શરૂ કર્યું. તેનાથી હતાશ થઈને દેવતાઓએ ભગવાન વિષ્ણુને પ્રાર્થના કરી. ભગવાન વિષ્ણુએ ગૈસુરને તેની ગદાથી માર્યો હતો.
પાછળથી ભગવાન વિષ્ણુએ ગાયસુરના માથા પર એક પથ્થર મૂક્યો અને તેને પગથી દબાવ્યો. આ પથ્થર તે જ ધર્મશીલા હતો જે સ્વર્ગમાંથી લાવવામાં આવ્યો હતો. આ પથ્થરને પગથી દબાવવાને કારણે ભગવાન વિષ્ણુના પગના નિશાન તેના પર લખાયેલા હતા અને ગયસુરને મુક્તિ મળી હતી. ગ્યાસૂરે ભગવાન પાસે વરદાન માંગ્યું હતું કે ગ્યાસુરનું શરીર જ્યાં આવેલું છે તે સ્થાનને ખૂબ પવિત્ર માનવું જોઈએ અને પિંડનું દાન કરવાથી પૂર્વજોને મોક્ષ મળે છે. ત્યારથી, ગયા પ્રદેશને પૂર્વજોની મુક્તિ માટે પવિત્ર દંડ ક્ષેત્રનો સૌથી પવિત્ર માનવામાં આવે છે.
મંદિર પણ વિશેષ બને છે કારણ કે અહીં ભગવાન શ્રી રામ અને માતા સીતા પણ આવ્યા હતા. આ તે જ સ્થાન છે જ્યાં માતા સીતાએ પવિત્ર ફાલ્ગુ નદીના કાંઠે રાજા દશરથને રેતીથી બનાવેલ દેહ ચડાવ્યો હતો. ત્યારથી, આ સ્થળે રેતીના પિંડ દાણની પ્રથા છે.
18 મી સદીમાં નવીનીકરણ
તેમ છતાં ભગવાન વિષ્ણુના પગનાં નિશાન ઘણા યુગથી મંદિરમાં લખાયેલા છે અને પૌરાણિક સમયથી, અહીં તર્પણ અને પિંડ દાંનું કાર્ય ચાલતું આવ્યું છે. પરંતુ મંદિરનું હાલનું સ્વરૂપ ઈન્દોરની મહારાણી અહિલ્યાબાઈ હોલકરે આપ્યું છે. આ મંદિરને જયપુરના કારીગરો દ્વારા બ્લેક ગ્રેનાઇટ સ્ટોન કોતરીને બનાવવામાં આવ્યું છે. મંદિરના ગુંબજની ઉંચાઇ જમીનથી લગભગ 100 ફુટ છે. આ ઉપરાંત મંદિરના પ્રવેશદ્વાર અને બહાર નીકળવાના દરવાજા પણ ચાંદીના બનેલા છે.
વિષ્ણુપદ મંદિરની ટોચ પર 50 કિલો સોનાનું દહન સ્થાપિત કરાયું છે. આ ઉપરાંત મંદિરમાં 50 કિલો સોનાથી બનેલો ધ્વજ પણ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યો છે. આ ઉપરાંત મંદિરના ગર્ભગૃહમાં 50 કિલો ચાંદીનો છત્ર અને 50 કિલો ચાંદીનો અષ્ટફાલ છે.
મંદિરના ગર્ભગૃહમાં સ્થાપિત ભગવાન વિષ્ણુના પદચિહ્નમાં ગઠ , શંખ શેલ અને ચક્ર લખેલા છે. દરરોજ આ પગનાં નિશાનો ચંદનથી શણગારે છે. ગયા પ્રદેશમાં સ્થિત 54 વેદીઓમાંથી, ૧ વિષ્ણુપદ મંદિરમાં જ સ્થિત છે, જ્યાં પૂર્વજોના ઉદ્ધાર માટે પિંડ દાન કરવામાં આવે છે. આ 19 વેદીઓમાંથી 16 વેદીઓ અલગ છે અને ત્રણ વેદીઓ રૂદ્રપદ, બ્રહ્મપદ અને વિષ્ણુપદ છે જ્યાં ખીરથી પિંડ દાણનો કાયદો છે.
કેવી રીતે પહોંચવું?
આંતરરાષ્ટ્રીય વિમાનમથક ગયામાં સ્થિત છે. ગયા પણ બૌદ્ધ ક્ષેત્ર હોવાથી શ્રીલંકા, થાઇલેન્ડ, સિંગાપોર અને ભૂટાન જેવા દેશોમાંથી ફ્લાઇટ્સ આવે છે. આ ઉપરાંત ગયા, બિહારનું બીજું સૌથી વ્યસ્ત એરપોર્ટ, દિલ્હી, વારાણસી અને કોલકાતા જેવા શહેરોથી પણ સારી રીતે જોડાયેલું છે. ગયા જંકશન દિલ્હી અને હાવડા રેલ્વે લાઇન પર સ્થિત છે. અહીંથી ઘણા મોટા શહેરો સુધી ટ્રેનો દોડે છે. બિહાર અને ઝારખંડમાં પણ ગયા માત્ર એવા 66 રેલ્વે સ્ટેશનોમાં સામેલ છે જેનું આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે નિર્માણ કરવાની યોજના છે. આ ઉપરાંત ગયા માર્ગ દ્વારા બિહાર અને દેશના અન્ય શહેરો સાથે પણ જોડાયેલ છે. કોલકાતાથી દિલ્હી સુધીનો ગ્રાન્ડ ટ્રંક રોડ ગયાથી 30 કિમી દૂર દોભીથી પસાર થાય છે. પટના 105 કિમી, વારાણસી 252 કિમી અને કોલકાતા ગયાથી 495 કિમીના અંતરે સ્થિત છે.
