તે એકવીરા આઈ મંદિર એ એક હિન્દુ મંદિર છે જે ભારતના મહારાષ્ટ્રના લોનાવાલા નજીક કારલા ગુફાઓ પાસે સ્થિત છે. અહીં, એકવીર દેવીની પૂજા ગુફાઓની બરાબર બાજુમાં કરવામાં આવે છે, જે એક સમયે બૌદ્ધ ધર્મનું કેન્દ્ર હતું. આ મંદિર કોળી લોકો અને કૃષિ લોકો માટેનું મુખ્ય સ્થળ છે. પરંતુ કોળી (માછીમાર) લોકની સાથે, આઈ એકવીરની પૂજા ઘણાં જાતિઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે, ખાસ કરીને સીકેપી અને દૈવદ્ન્ય બ્રાહ્મણો અને ભંડારી અને કુંબી જાતિના લોકો તેમના અધ્યક્ષ કુટુંબ દેવતા તરીકે, કુલદૈવત. આ મંદિર-સંકુલમાં મૂળમાં પશ્ચિમ તરફના સળંગ ત્રણ સમાન મંદિરોનો સમાવેશ થાય છે. તેમાંથી, મધ્ય અને દક્ષિણના મંદિરો સંપૂર્ણ રૂપે સચવાય છે અને બાકીના બાંધકામો ફક્ત યોજના પર જ સચવાય છે અને તે પણ મંજૂરીના કામમાં પ્રકાશમાં આવ્યું છે. આ ત્રણેય મંદિરોની સામે મહા-મંડપ, વર્ષા-મંડપ અને ગોપુરા આવેલા છે અને આ ત્રણ મંદિરો વધારાની પરિવર્તિત દેવતાઓના સોળ મંદિરોથી ઘેરાયેલા છે. ભક્તો નવરાત્રી અને ચૈત્રી નવરાત્રિના તમામ પ્રસંગોએ પૂજા-અર્ચના અને ઉજવણી માટે મંદિરની ભીડ ઉમટે છે. આ મંદિરમાં બકરી / ચિકનની બલિ સહિતના પ્રાણીઓની બલિ ચડાવવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે દેવીની જાદુઈ શક્તિઓ છે.
દંતકથા અનુસાર, આ મંદિરનું નિર્માણ પાંડવોએ જંગલમાં તેમના વનવાસ દરમિયાન (આર્યવ્યાસમ) કરાવ્યું હતું. એકવાર જ્યારે પાંડવો આ પવિત્ર સ્થળની મુલાકાત લેતા હતા, ત્યારે તેમની સામે એકવી માતા આવી હતી. તેણીએ તેમના માટે મંદિર બનાવવાની સૂચના આપી. પાંડવોની કાર્યાત્મક દીક્ષા (વર્ક એથિક) ને ચકાસવા માટે, દેવીએ એક શરત મૂકી કે બાંધકામ રાતોરાત થવું જોઈએ. ત્યારે પાંડવોએ ખરેખર એક જ રાતમાં આ સુંદર મંદિર બનાવ્યું. પાંડવોની ભક્તિથી પ્રભાવિત, દેવીએ તેમને આશીર્વાદ આપ્યા અને આ વરદાન આપ્યું કે તેઓ તેમના અજાતવસમ (ગુપ્ત વનવાસ) દરમિયાન કોઈ પણ દ્વારા શોધવામાં આવશે નહીં. દેવી રેણુકા દેવીની અવતાર છે.
જોકે, કાર્બન ડેટિંગ જણાવે છે કે આ મંદિરો બે સમયગાળા દરમિયાન વિકસિત થયા હતા – બીજી સદી બીસી સદીથી બીજી સદી એડી સુધી અને 5 મી સદીથી એડીએ 10 મી સદી સુધી.
મંદિર એક ટેકરી પર સ્થિત છે. કોઈએ મંદિર સુધી પહોંચવા માટે લગભગ 500 પગથિયા ચડવાની જરૂર છે. તેની આસપાસ કારલા ગુફાઓ છે, જે હવે પુરાતત્ત્વીય વિભાગ દ્વારા સુરક્ષિત છે. જ્યારે મુખ્ય દેવ એકવરી માતા છે, જ્યારે તેની ડાબી બાજુ જોગેવારી દેવી છે. એકને પર્વતની ટોચથી આસપાસનો ઉત્તમ દેખાવ મળે છે. અડધા રસ્તે ટેકરી નીચે દેવીના પવિત્ર પગ માટે એક મંદિર છે.
